Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн эрчим хүчний түүхий эдийн зах зээлд нүүрсний үнийн өсөлт, савлагаа ихтэй байсан нь уул уурхайн гол тоглогчдын дунд өрсөлдөөн болон технологийн дэвшлийг хурдасгах хөшүүрэг болж байна. Үүний нэг жишээ бол Монгол Улсын “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК (ЭТТ ХК)-аас санаачлан хэрэгжүүлж буй нүүрсний цахим биржийн систем юм.

Энэхүү систем нь 2023 онд туршилтаар эхэлсэн бөгөөд өнөөдрийн байдлаар олон улсын зах зээл дээр тодорхой хэмжээнд байр сууриа тогтоох оролдлогыг үргэлжлүүлсээр байна. Цахим биржийн мэдээлснээр, 2024 оны эхний хагас жилийн байдлаар нүүрсний худалдааны 40 гаруй хэлэлцээрийг амжилттай зохион байгуулсан нь анхаарал татаж байна.

ЭТТ-ийн систем дэлхийн жишигт ойртож байна уу?

Мэргэжлийн шинжээчдийн шинжилгээнд дурдсанаар, ЭТТ ХК-ийн системээр дамжуулан нүүрсний борлуулалт хийх ажиллагаа нь Лондонгийн ICE, Австралийн Global Coal, Хятадын Bohai Rim зэрэг нэр хүндтэй биржийн механизмаас суралцсан загварт тулгуурлажээ. Хэдийгээр энэхүү систем бүрэн автоматчлагдсан, санхүүгийн болон техникийн хувьд гүйцэт системтэй харьцуулахад тодорхой дутагдалтай ч гэлээ, бүс нутгийн хэмжээнд энэ төрлийн санхүүгийн цахим платформ үгүйлэгдэж байсан нөхцөлд томоохон алхам гэж үзэх боломжтой.

Нүүрсний цахим арилжааны онцлог ба сорилтууд

Өнөөдрийн байдлаар цахим биржийн системд бүртгэлтэй худалдан авагчдын дийлэнх нь БНХАУ-ын аж ахуйн нэгжүүд байна. Энэ нь Монголын нүүрсний гол зах зээл БНХАУ хэвээр байгааг харуулж буй боловч нэг зах зээлээс хамааралтай үлдэх нь эрсдэлтэй гэж үзэж болно.

Bloomberg-ийн графикаар харвал, 2023 оны байдлаар Хятадын нүүрсний импортын гол эх үүсвэрүүдийн жагсаалтад Монгол Улс 40 сая тонн нийлүүлэлттэйгээр гуравдугаарт жагсаж байна. Энэхүү байршлыг хадгалах, цаашид өргөжүүлэхэд тус цахим систем чухал нөлөө үзүүлэх юм.

Гэсэн хэдий ч Монголын нүүрсний зах зээлийн онцлогийг олон улсын стандарттай уялдуулах шаардлага тулгарч байна. Үүнд:

• Логистикийн хязгаарлалт

• Хилийн нэвтрэлтийн процесс

• Төлбөр тооцооны найдвартай байдал

• Чанарын үнэлгээний стандарт

гэх мэт асуудлууд стратегийн түвшинд шийдвэрлэх шаардлагатай.

Стратегийн боломжууд ба геополитикийн нөхцөл

Сүүлийн жилүүдэд Оросын нүүрсийг Европоос шахаж буй геополитикийн нөхцөл байдал, Австрали-Хятадын худалдааны хязгаарлалт зэрэг нь Монголын нүүрс экспортод шинэ боломжуудыг нээж байна. Эдгээр нөхцөл байдалд уян хатан хариу өгөх, хямд тээврийн өртөгтэй, чанартай нүүрс нийлүүлэх боломжийг ашиглан Монгол Улс бүс нутгийн нийлүүлэлтийн сүлжээнд шинэ байр суурь эзлэх боломжтой.

Үүний тулд:

• ЭТТ ХК-ийн цахим биржийн системийг олон улсын аудитын стандартад нийцүүлэх

• Худалдан авагчийн хүрээг Зүүн Өмнөд Ази, Энэтхэг рүү тэлэх

• Тээврийн дэд бүтцийг сайжруулахад хөрөнгө оруулалт хийх

• Цахим арилжааны системд банк санхүүгийн интеграцчлалыг нэмэгдүүлэх

шаардлагатай байна.

Дүгнэлт: Биржийн систем бол зөвхөн технологи биш, итгэлцэл, нээлттэй байдал

Нүүрсний цахим биржийн систем нь Монголын уул уурхайн салбарт төдийгүй гадаад худалдаанд шинэ түвшин авчирч байна. Гэвч энэ нь зөвхөн технологийн шинэчлэл бус, олон улсын итгэлцлийг хүлээсэн, ил тод, шударга тогтолцоог бий болгох урт хугацааны сорилт болохыг бодитойгоор ойлгох хэрэгтэй.

ЭТТ ХК-ийн хувьд анхны алхмаа амжилттай тавьсан ч, одоо энэ замыг төгс болгохын тулд төр, хувийн хэвшил, гадаад түншлэлийн уялдаа холбоог илүү мэргэжлийн түвшинд төлөвлөх шаардлагатай байна.

УИX-ын гишүүн П.Батчимэг болон УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны зарим гишүүд Олон Улсын Валютын Сангийн (ОУВС) Монгол даxь суурин төлөөлөгчийг xүлээн авч уулзав.

Уг уулзалтын үеэр:

-Дунд хугацааны эдийн засгийн төсөөллийг шинэчлэх,
-Эдийн засгийн шинжилгээг хийх,
-Эрсдэлүүдийг тодорхойлох, бодлогын зөвлөмжийн гэx мэт асуудлуудаар санал солилцспн байна.

Олон Улсын Валютын Сангийн Монгол Улсыг хариуцсан ажлын хэсгийн зүгээс “Дэлхий нийтээр нүүрсний үнэ 40-50 хувь буурсан талаар дурдаж, ихэвчлэн кокжсон нүүрс зах зээл дээр нийлүүлэгдэж байсан бол, одоо эрчим хүчний нүүрс гарч байгаа талаар мэдээллээ.

Мөн дэлхий нийтэд худалдааны тодорхойгүй байдал үргэлжилж байна.

Энэ байдал цаашид даамжирвал, валютын ханш унах, төсвийн орлого буурах, инфляц өсөх эрсдэлтэй талаар ярилаа.

Мөн нүүрсний үнэ буурч байгаа хэдий ч алт, зэсийн ханш өндөр хэвээр байна.

Тийм учраас манай улсыг Уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүнийг ач холбогдлоор нь эрэмбэлж, төрөлжүүлэх шаардлагатай”-г зөвлөж, эдийн засаг ийм нөхцөл байдалтай байхад Татварын багц хуулийг боловсруулах, батлуулахад болгоомжтой хандахыг анхааруулав.

ОУВС-ийн холбогдох албаны төлөөллийн үзэж буйгаар Монгол Улсын Засгийн газар Сангийн яам хэрэглээний зээлийн үнэмлэхүй өсөлтөд үнэлэлт дүгнэлт өгч, хяналт тавих, өсөлтийг сааруулах тал дээр ажиллах нь зүйтэй гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ.

Rio Tinto компани олборлолтын дарааллыг өөрчилж, лицензийн маргааны асуудал төслийн цаашдын төлөвлөгөөнд нөлөөлж эхэллээ

⚒ Төслийн стратегид гарсан шинэ эргэлт 

“Оюу Толгой” төслийн гүний уурхайн хоёрдугаар шат албан ёсоор үргэлжилж буй энэ үед Rio Tinto компани олборлолтын стратегид суурь өөрчлөлт оруулахаа мэдэгдлээ. Ингэснээр эхний ээлжинд төлөвлөсөн нэгдүгээр бүсийн оронд, хоёрдугаар бүсийн өмнөд блокоос олборлолтоо түрүүлж эхлүүлэх шийдвэр гаргажээ.

📍 Энэ өөрчлөлт нь:

• ⛔ Entrée Resources компанийн талбайд ажил түр зогссонтой холбоотой

• ⚖️ Лицензийн шилжүүлэгтэй холбоотой маргаан үргэлжилж буйтай

• ⚠️ Мөн гүний уурхайн эрсдэлийг бууруулах стратегийн бодлоготой салшгүй холбоотой.

📉 “Lift 1” буюу эхний олборлолтын бүсийн асуудал

“Lift 1” нэртэй нэгдүгээр бүсийн олборлолт 2025 оны эхээр эрчимжих төлөвтэй байсан ч, талбайн эзэмших эрхийн асуудал, тусгай зөвшөөрлийн маргаан, зардлын эрсдэл зэрэг хүчин зүйлсээс шалтгаалан компанийн зүгээс илүү найдвартай гарц болгон хоёрдугаар бүсийг түрүүлж ашиглалтад оруулахаар болсон байна.

🧾 Лицензийн маргаан гэж юу вэ?

Энэ удаагийн стратегийн өөрчлөлтийн гол цөмд байгаа маргаан бол:

Entrée Resources компанийн “Шивээ Толгой” болон “Жавхлант” талбайн лицензийг “Оюу Толгой” ХХК-д шилжүүлэх ажил удааширсан явдал юм.

• 🛑 Лицензийн шилжүүлэг 2025 оны хоёрдугаар сард эхэлсэн ч бүрэн шийдэгдээгүй.

• 📑 Энэ нь 2008 оны хөрөнгө оруулалтын гэрээ, 2009 оны Оюу Толгойн гэрээгээр заавал биелүүлэх нөхцөлд багтсан.

• 💬 Entrée Resources-ийн гүйцэтгэх захирал Стивен Скотт энэ удаашрал нь санхүүгийн эрсдэл, хувьцааны ханшид сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүйг анхааруулжээ.

📊 Олборлолтын зорилт & Хуваарийн өөрчлөлт

Rio Tinto компанийн 2028–2036 онд тавьсан гол зорилт:

• 🟢 Жилд дунджаар 500,000 тонн зэс олборлох

• 🟢 2025 онд 780,000–850,000 тонн зэс олборлохоор төлөвлөсөн

Гэвч нэгдүгээр бүсийн сааталтай холбоотойгоор хоёрдугаар бүсийн өмнөд хэсгийг түрүүлж ашиглах шаардлага үүсэж байна. Үүнийгээ эрсдэлийг бууруулах алхам гэж тайлбарлажээ.

🌍 Оюу Толгойн ач холбогдол

• 🪙 Монгол Улсын ДНБ-ийн 10 гаруй хувийг бүрдүүлдэг

• ⛏️ Дэлхийн хамгийн том зэс, алтны гүний уурхайнуудын нэг

• 🤝 Монгол Улс, Rio Tinto, Туркойз Хилл, Entrée Resources нарын олон талт оролцоотой төсөл

🇲🇳 Монголд ямар сургамж байна вэ?

1. Лицензийн тодорхой, ил тод бодлого чухал

   • Уул уурхайн том төслүүдийг хөрөнгө оруулагчид “эрсдэл”-ээр биш “тогтвортой эрх зүйн орчноор” хэмждэг.

   • Лиценз шилжүүлэг удааширвал бүх тал хохирдог — эдийн засгийн өсөлт, төсвийн орлого, хөрөнгө оруулалтын нэр хүнд.

2. Олон улсын гэрээг ойлгомжтой, мөрдөгдөхүйц болгох

   • 2008, 2009 оны гэрээнүүдэд тусгагдсан заалтууд цаг хугацаа өнгөрөх тусам цаасан дээр үлдэж болохгүй.

   • Засгийн газар, аж ахуйн нэгжүүд, хөрөнгө оруулагчид нэг стандарт дээр ажиллах шаардлагатай.

3. Олборлолтын уян хатан стратеги

   • Уул уурхайн салбар байгаль, лиценз, улс төрийн олон эрсдэлтэй тул том компаниуд альтернатив төлөвлөгөө бэлддэг. Энэ жишээг Монголын жижиг, дунд компаниуд ч дагаж сурах хэрэгтэй.

🧠 Тайлбар толь:

• Lift 1 – Гүний уурхайн олборлолтын анхны түвшин буюу анхны бүс.

• Block cave mining – Уламжлалт малталт биш, доороос нь хонгил үүсгэн, дээрх хүдрийг өөрөөр нь нурж буулгах технологи.

• Entrée Resources – Канадын хөрөнгө оруулалттай, “Оюу Толгойн” хамтран хөгжүүлж буй тусгай бүсэд лиценз эзэмшигч компани.

• LTP (Life of Mine Plan) – Уурхайн ашиглалтын бүхий л үеийг хамарсан төлөвлөгөө.

📌 Дүгнэлт:

Оюу Толгойн гүний уурхайн стратегийн шинэчлэл нь зөвхөн нэг компанийн дотоод шийдвэр биш — харин олон улсын гэрээ, лицензийн бодлого, геополитик, санхүүгийн эрсдэл зэргийг нэг дор харуулсан комплекс кейс юм. Монгол Улс энэхүү төслийг илүү ухаалгаар удирдах цаг иржээ.