Монгол Улсын нэр хүндтэй “ТОП-100 аж ахуйн нэгж”-ийг Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхимаас (МҮХАҮТ) уламжлал болгон нэрлэснээс Оюу Толгой ХХК 2023 оноос хойш гурав дахь жилдээ дараалан нэгдүгээр байрт эрэмбэлэгдлээ. Уул уурхайн салбарын гигант энэхүү компанийн амжилт нь зөвхөн санхүүгийн үзүүлэлт бус, экспортын орлого, татвар, ажиллах хүчний тоо зэргийг харгалзсан цогц үнэлгээний үр дүн юм.

Уул уурхайн ноёрхол

Шинэ жагсаалтыг уул уурхайн гурван компани тэргүүлж, тэдний араас гурван арилжааны банк оржээ. Салбарын хувьд:

• Уул уурхай, олборлолт – 28 компани

• Худалдаа, үйлчилгээ – 26 компани

• Банк, санхүү – 10 гаруй компани

• Бусад салбар – Үлдсэн 36 компани

Энэ нь уул уурхайн салбар Монголын эдийн засгийн хөшүүрэг хэвээр байгааг бататгаж байна.

Шинээр цойлсон тоглогчид

• Премиум Нексус ХК: 1 байр урагшлан Топ 10-т бат сууриа хадгаллаа

• GS25 сүлжээг ажиллуулдаг Дижитал Концепт ХХК: 5 байр урагшилж 13-д бичигдэв

Эдгээр нь жижиглэн худалдаа, франчайзингийн чиглэлд хүч түрэн гарч буй шинэ үеийн төлөөлөгчид юм.

Онцлох байр шилжилтүүд

• Номин Тав Трейд ХХК: 32 байр урагшилж 17-р байр – хамгийн их ахицтай компани

• Хүрэн Толгой Коал Майнинг ХХК: 30 байр ухарч 24-р байр – хамгийн их ухарсан компани

Төрийн өмчийн төлөөлөл

• Эрдэнэс Тавантолгой ХК төрийн өмчийн компаниудыг дахин тэргүүлэв

• Бусад төрийн өмчит компаниуд дунджаар дээгүүр байрыг хадгалсаар байна

Топ 100-ын эдийн засгийн үр нөлөө

МҮХАҮТ-ийн мэдээлснээр:

• Нэрлэсэн ДНБ-ийн 69 хувийг бүрдүүлж байна

• Ажиллах хүчний 6.5 хувь буюу 87,500 хүн эдгээр компаниудад ажиллаж байна

Энэ нь Топ 100 компанийн эдийн засагт үзүүлж буй асар их нөлөөллийг илтгэж байна.

Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (OECD) нь Монгол Улсын зээлийн эрсдэлийн ангиллыг “7/7” буюу хамгийн өндөр эрсдэлтэй түвшнээс нэг шат ахиулж, “6/7” болгосноо албан ёсоор зарлалаа. Энэхүү ахиц нь Монгол Улсын санхүү, эдийн засгийн бодлогын үр нөлөө сайжирч байгааг олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрснийг илтгэж байна.

Зээлийн эрсдэлийн ангиллыг дээшлүүлснээр Монгол Улсын Засгийн газар, хувийн хэвшлийн байгууллагуудын гадаад зах зээлээс татах зээлийн шимтгэлийн хэмжээ 3–6 хувиар буурах боломжтой гэж Сангийн яамнаас мэдээлэв. Тодруулбал, экспортын зээл болон баталгааны өртөг буурч, гаднын хөрөнгө оруулагчдын итгэл нэмэгдэх үндэс бүрдэж байна.

📊 Статистик мэдээлэл

• Өмнөх ангилал: 7/7 — Хамгийн өндөр эрсдэлтэй

• Шинэ ангилал: 6/7 — Хэт өндөр боловч өмнөхөөс нэг шат дэвшсэн

• Шимтгэлийн бууралтын хүлээлт: 3–6%

• Нөлөөлж буй салбарууд: Экспорт, зээлжих баталгаа, төсвийн санхүүжилт, гадаад хөрөнгө оруулалт

🌍 Олон улсын жишиг

Энэ удаагийн үнэлгээнд 40 гаруй орны зээлийн эрсдэлийг хэлэлцсэн ч зөвхөн Монгол Улсын ангиллыг ахиулсан нь онцлох үйл явдал байв. Харин бусад орнуудын ангилалд өөрчлөлт ороогүй байна. Энэ нь Монгол Улсын гадаад өрийн менежмент, төсвийн сахилга бат, макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг олон улсын байгууллагууд нааштай үнэлснийг харуулж байна.

📈 Монголын хувьд гарч буй эерэг үр дүн:

1. Зээлийн өртөг буурна:
   Шинэ ангилалд шилжсэнээр Монгол Улс олон улсын зээлдүүлэгчдээс илүү хямд, урт хугацаатай, таатай нөхцөл бүхий санхүүжилт татах боломжтой болж байна.

2. Экспорт, хувийн хэвшлийн өсөлтөд түлхэц өгнө:
   Экспортын баталгаа, санхүүжилттэй холбоотой хураамж багассанаар бизнес эрхлэгчдийн гадагш чиглэсэн үйл ажиллагаа хялбарших боломжтой.

3. Хөрөнгө оруулалтын орчинд итгэл нэмэгдэнэ:
   Монгол Улсыг эрсдэл багатай зах зээл гэж үзэх хандлага нэмэгдэж, гадаадын хөрөнгө оруулагчид илүү идэвхтэй оролцох нөхцөл бүрдэнэ.

🧭 Цаашдын сорилт ба боломж

Зээлийн эрсдэлийн үнэлгээ дээшилсэн хэдий ч Монгол Улсын ангилал одоо ч хамгийн доод түвшний ангилалд багтаж байгаа (6/7). Тиймээс макро эдийн засгийн тогтвортой байдал, төсвийн сахилга бат, гадаад өрийн зохистой менежментийг тууштай үргэлжлүүлэх шаардлагатай хэвээр байна.

Сангийн яамны зүгээс зээлийн нөхцөл сайжирснаар дараагийн шатны үнэлгээ (5/7) рүү дэвших боломжийг нээж, гадаад зах зээлд илүү өрсөлдөхүйц, хариуцлагатай улс байхын төлөө ажиллаж байгааг онцолжээ.

✍️ Дүгнэлт

Монгол Улс эдийн засгийн хувьд сорилт ихтэй үед олон улсын үнэлгээг ахиулж чадсан нь зөв бодлого, сахилга бат, хариуцлагатай засаглалын үр дүн юм. Энэ нь зөвхөн Засгийн газар бус, нийт эдийн засгийн оролцогчдод эерэг боломжийг авчирч байна.

Монгол Улс олон улсын худалдааны өрсөлдөөнд хөл нийлүүлэн алхах, дотоодын бизнес эрхлэгчдээ илүү бодлогын түвшинд дэмжих шаардлагатай цаг үе ирээд байна. Тиймээс худалдаа, бизнесийн асуудалд онцгой анхаарал хандуулдаг бие даасан Худалдааны яамыг байгуулах нь чухал хэрэгцээ хэмээн салбарын мэргэжилтнүүд үзэж байна.

Худалдааны бодлого “ганцаардаж” байна
Одоогоор Монгол Улсын худалдаа, үйлдвэрлэлийн бодлогыг Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Гадаад харилцааны яам, мөн Хүнс, хөдөө аж ахуйн бирж, Гааль, Татвар, Стандартчилал зэрэг байгууллагууд хэсэгчлэн хариуцдаг. Гэвч нийтлэг уялдаа, төвлөрсөн бодлого үгүйлэгдэж, бизнес эрхлэгчид, экспортлогчид олон шат дамжлага давж, тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлүүлэхэд хүндрэлтэй байгаа нь бодлогын түвшинд хоцрогдож байгааг харуулж байна.

Худалдааны хуулийн “цоорхой” байдал
Монгол Улсын Худалдааны тухай хууль нь 2004 онд батлагдсан бөгөөд өнөөдрийг хүртэл их хэмжээний шинэчлэл хийгдээгүй. Энэхүү хууль нь:

Дотоод худалдаа, жижиглэн болон бөөний худалдааны зохицуулалт сул;

Онлайн худалдаа, платформын эдийн засгийг тусгаагүй;

Гадаад худалдаанд оролцогчдын эрх, үүрэг, татварын зохицуулалт тодорхойгүй;

Экспорт, импортын зохицуулалтад олон улсын гэрээний хэрэгжилт сул тусгасан;

гэх мэт шинэ зах зээл, технологийн эринтэй зохицох боломжгүй болж, амьдралаас хоцорсон байна.
Дэлхийд зөвхөн худалдааны чиглэлд онцгойлсон бие даасан яам‑тай орнуудын онцлох жишээнүүд:

Хятад – Ministry of Commerce (MOFCOM). Гадаад болон дотоод худалдаа, хөрөнгө оруулалт, арилжааны асуудлыг нэг дор тусгайлан хариуцдаг эрх бүхий яам .

Пакистан – Ministry of Commerce. Худалдааны бодлого, экспорт, импорт, худалдааны гэрээ зэрэгт төвлөрсөн засгийн газрын яам .

Бангладеш – Bangladesh Ministry of Commerce. Олон улсын болон дотоод худалдааны бодлогыг зохицуулахуйц тусгай яам .

Камбоджа – Ministry of Commerce (Cambodia). Гадаад худалдаа, дотоод хэрэгцээ, импорт/экспортын зохицуулалтад чиглэсэн тусгай яам english.mofcom.gov.cn

Тайланд – Ministry of Commerce (Thailand). Худалдаа, гадаад зах зээл, худалдааны статистик, зөвшөөрөл, дотоод зах зээлийг зохицуулдаг бие даасан яам .

🎯 Юу нь давуу вэ?
Эдгээр яамдын онцлог, Монголд хэрэгтэй боломжууд:

Тодорхой чиг үүрэг: Бүх худалдаа, экспорт, импортын үйл ажиллагааг нэгж байнга, төвлөрсөн төвшинд бодлогожуулдаг.

Гэрээ хэлцэлд нэг цонхоор хандах: Олон улсын худалдааны гэрээ, WTO зэрэгт оролцоод биржрүү гаргахад тодорхой нэг яам хариуцдаг.

Экспорт, хөрөнгө оруулалтыг шуурхай дэмжих: Шинэ зах зээл, бизнес хэрэгцээнд түргэн арга хэмжээ авах идэвхтэй институци байдаг.

Дотоод хяналт, зөвшөөрөл, үнийн мэдээллийг стандартчилалтай хянах: Жишээ нь, гадаад зах зээлээс импортыг хянах, үнэлгээ, статистикийг нэг төсөвтэй удирдах боломжтой.

📌 Дүгнэлт
Дээрх жишээнүүдээс харахад худалдааны яам нь зөвхөн үнэ, татвар, экспорт/импорт бус гадаад худалдааны бүх үүргийг нэг дор төвлөрүүлсэн, үйл ажиллагаа нь хурдан, бодлого нь уялдаа сайтай институци болж чаддаг. Монгол Улсад ийм хэлбэрийн бие даасан яам байгуулагдсанаар:

Худалдаанд хариу арга хэмжээ үзүүлэх хурд, боломж эрс нэмэгдэнэ.

Олон улсын түвшний гэрээ, эвсэлд оролцох чадамж нь сайжирна.

Бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчдын итгэл өсөн нэмэгдэнэ.

Эдгээр жишээнүүдээс сурч, худалдааны чиглэлд монголчуудад илүү оновчтой бодлого хэрэгтэй юм.