Улаанбаатар хотын захирагч Х.Нямбаатар болон Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр нарын хооронд үүссэн газар болон өмчийн маргаан өнөөг хүртэл улс төр, эдийн засгийн хүрээнд нөлөөлж буй томоохон асуудал болжээ. Энэ маргаан нь зөвхөн хоёр хүн хоорондын санхүү, газар ашиглалтын асуудал төдийгүй нийслэлийн иргэдийн амьдралд, хотын хөгжлийн хэтийн төлөвт ч нөлөөлөх эрсдэлтэй байгааг мэргэжлийн хүрээнийхэн онцолж байна.

Өнгөрсөн долоо хоногт Улаанбаатар хотын захирагч Х.Нямбаатар “Н.Энхбаяр дарга Хуримын ордны хойд талд 700 м2 газар авсан байж болзошгүй” гэх мэдэгдэл хийсэн нь улс төрийн шуугиан дэгдээв. Үүний хариуд Н.Энхбаяр өөрийн байр сууриа илэрхийлж, “Би улсаас өгсөн газрыг авсангүй. Харин ч миний хувьд 1 га газрыг хэн ч авахгүй байх ёстой” гэж мэдэгдэж, энэ маргааныг илүү өргөн цар хүрээтэй болгосон. Тэдний маргаан нь зөвхөн дээрх нэг газар, эсвэл “Өргөө” зочид буудлын эрх зүйн асуудлаас илүү, нийслэлийн газар ашиглалт, өмчийн эрхийн бодлоготой холбоотой.

Бодлого, хууль эрх зүйн нөхцөл байдал:
“Өргөө” зочид буудлыг хууль бусаар авсан гэх шүүхийн шийдвэрээс үүдэлтэй маргаан нь нийслэлийн өмчийг хамгаалах, буцаан авах хүсэл эрмэлзэлтэй холбоотой. Шүүхээс 10 гаруй жилийн өмнө тус зочид буудлыг хууль бусаар эзэмшиж байсан гэх шийдвэр гарсан бол, нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралдаанаас энэ шийдвэрийг цуцлах эсвэл өөрчлөх ажлын хүрээнд “Өргөө”-г нийслэлийн өмчид буцаан авахыг оролдож байгаагаа илэрхийлжээ. Гэсэн хэдий ч, энэ процесс одоогоор зогссон эсвэл хойшилсон байдалтай байна.

Нийслэлийн эрх ашиг, иргэдийн амьдралд үзүүлэх нөлөө:
Энэ маргаан нь зөвхөн эрх зүйн асуудал төдийгүй, хотын хөгжлийн стратеги, газар ашиглалтын бодлогод нөлөөлж магадгүй. Нийслэлийн удирдлагууд “Өргөө” зочид буудлыг нийслэлийн өмчид буцаан авах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж, үүний тулд хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, шийдвэр гаргах үйл явцыг түргэвчлэн яаралтай хийх шаардлагатай байгааг онцолж байна. Ийнхүү нийслэл, улсын эрх баригчид болон иргэдийн итгэл, нэгдмэл ойлголт үүсгэх нь чухал болоод байгаа юм.

Цаашдын хандлага, боломж, сорилт:
Энэхүү маргаан нь зөвхөн газар, өмчийн эрхийн маргаан төдийгүй, улс төрийн тогтолцоо, хууль эрх зүйн орчны үнэн зөв хэрэгжилт, иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах асуудалтай холбоотой гүнзгий түвшинд яригдаж байна. Цаашид энэ маргаан хэрхэн шийдвэрлэгдэх нь нийслэлийн хөгжлийн чиг хандлага, иргэдийн нийгэм, эдийн засгийн амьдралд гүнзгий нөлөөлөхөөр байна. Түүнчлэн, энэ хэрэг нь ирээдүйд төр, засгийн бодлого, хууль эрх зүйн шинэчлэл, газар зохион байгуулалтын шинэчлэлийн чухал хөшүүрэг болох магадлалтай.

Ингэснээр, Улаанбаатар хотын газрыг зохистой, ил тод, хууль зүйн хүрээнд хамгаалж, иргэдийн итгэл, нэгдмэл байдлыг бэхжүүлэхэд чухал алхам болох боломжийг үүсгэж байна. Энэ маргаан нь зөвхөн хоёр хүний эрх зүйн маргаан төдийгүй, Монгол улсын газар, өмчийн эрх зүйн шинэчлэлийн нэгэн чухал шалгуур болох ёстой.

Нүүрсний салбарын өнөөгийн байдал, ил тод байдлын асуудал нь Монгол Улсын эдийн засаг, улс төрийн тогтвортой байдалд нөлөөлөх эрсдэлтэй тулгамдсан асуудал болж байна. УИХ-ын гишүүн Ж.Золжаргал өнгөрсөн өдрүүдэд Хэвлэлийн хүрээлэнд хийсэн танилцуулгад, дэлхийн нүүрсний гэрээний хэмжээний ил тод байдал, төрийн өмчит компанийн засаглал, улс төрийн нөлөөний асуудлыг онцлон тэмдэглэв.

Тэрбээр дэлхийн нүүрсний гэрээний 10 сая тонн ил болж, харин 100 сая тонн орчим хэмжээний гэрээнүүд нууц хэвээр байгааг онцолж, эдгээр нууц гэрээнүүдийн цаана Монголын нүүрсний зах зээлд шударга өрсөлдөөн, шударга үнэ тогтоох боломж хаагдаж буйг шүүмжиллээ. Тухайлбал, “Чайна Энержи” компаний гэрээ 2030 он хүртэл жилд 5 сая тонн нүүрс нийлүүлэхээр тохирсон бөгөөд нийт хэмжээ нь 250 сая тонн хүрэх томоохон хэлэлцээр болсон байна.

Гишүүн Ж.Золжаргалын хэлснээр, нүүрсний худалдааны ил тод байдал нь зөвхөн гадна талд харагдах мэдээллээс гадна, дотоодын зах зээлд өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, хээл хахуулийг бууруулахад гол түлхүүр болох боломжтой. Гэхдээ өнөөдрийн байдлаар, “Эрдэнэс Тавантолгой”-ийн нүүрсний экспортын 79 хувь нь урт хугацааны гэрээ, үлдсэн 21 хувь нь биржээр хийгдэж байна. Энэ харьцаа нь зах зээлийн шударга өрсөлдөөн, үнэ тогтворжуулах үүднээс нэлээд тэнцвэргүй байдал үүсгэж байна гэдгийг онцоллоо.

Мөн тэрбээр нүүрсний үнэ, нөхцөл дэлхийн зах зээлд ил тод бус байгааг шүүмжилж, зөрүүг арилгахын тулд биржийн аргыг түлхүү ашиглах шаардлагатайг онцлон тэмдэглэв. Түүнчлэн, үнэ, нөхцөл нууцлах, гэрээний нууцлал нь зөвхөн хээл хахууль, авлигын тогтолцоотой холбоотойг онцлон, эдгээр асуудлыг шийдвэрлэхэд төрийн бодлого, хууль эрх зүйн орчныг шинэчлэх шаардлагатай байгааг анхаарууллаа.

Түүнчлэн, Ж.Золжаргал гишүүн нүүрсний салбар дахь төрийн нөлөө, намын эрх ашиг, хээл хахуулийн эрсдэлийг бууруулах зорилгоор “Таван алхам” санал болголоо. Үүнд: нүүрсийг илүү их хэмжээгээр биржээр зарах, хил хүртэлх тээврийг Монголчууд өөрсдөө хариуцах, чанараар нь бус, үнэ цэнээр нь борлуулах, үндэсний үнийн индексийг бий болгож ашиглах, бүх гэрээг ил тод болгох зэрэг чиглэлүүд багтжээ.

Тэрбээр мөн “нүүрсний хулгай” гэх ойлголт нь төрийн өмчит компаниудын нууц гэрээ, намын томилгоо, улс төрийн оролцоотой шууд холбоотой болохыг онцолж, ийм тогтолцоо нь Монголын баялгийн шударга хуваарилалтыг зогсоож, улс орны хөгжлийн хойшлуулах нэг хүчин зүйл болж буйг шүүмжиллээ.

Нүүрсний салбарын ил тод байдал, төрийн өмчит компаниудын засаглал, улс төрийн нөлөөллийг бууруулах чиглэлээр хийж буй эдийн засаг, улс төрийн шинэчлэлийн шаардлага улам бүр нүүрлэж байгаа бөгөөд энэ нь зөвхөн эдийн засгийн чухал асуудал төдийгүй, улс орны нэр хүнд, иргэдийн итгэл үнэмшилд шууд нөлөөлж буйг мэргэжилтнүүд онцлон тэмдэглэж байна. Монголын нүүрсний зах зээлд шударга өрсөлдөөн, ил тод байдал тогтоох нь зөвхөн эдийн засгийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх төдийгүй, төрийн нэр хүндийг сэргээх үндсэн алхам болох нь тодорхой байна.

Өчигдөр Тагнуулын ерөнхий газар “Оюутолгой” компанийн худалдан авах газрын албан тушаалтнуудад тусгай ажиллагаа явуулж, орон байр, автомашинд нь нэгжлэг хийжээ. Энэ үйл явдал Монгол Улсын хамгийн том цөөнгүй хөрөнгө оруулалттай төслийн орчинг шинэ эрсдэлд оруулж, хууль, эрх зүйн тогтолцооны тодорхойгүй байдал, авлига, мөнгө угаах гэмт хэргийн асуудлыг дахин хөндөж байна.

Үндсэн мэдээлэл:
Тагнуулын байгууллагын мэдээллээр, хойшлуулшгүй ажиллагааны хүрээнд “Оюутолгой” компанийн худалдан авах газрын хэд хэдэн албан тушаалтанд тусгайлан шалгалт хийж, орон сууц, автомашинд нь нэгжлэг, үзлэг явуулжээ. Үүний үр дүнд, эдгээр иргэдийн эзэмшиж байсан орон сууц, автомашин, тансаг зэрэглэлийн үл хөдлөх хөрөнгөний нийт дүн 10 орчим тэрбум төгрөгт хүрч, мөн олон тэрбум төгрөгийн хөрөнгө, эрх бүхий нэртэй тансаг эд хөрөнгө илэрчээ.

Энэ үйлдэл нь албан тушаалын байдлаа ашиглан давуу байдал бий болгож, хууль бусаар олсон орлогоо цэвэршүүлэх зорилгоор мөнгө угаах, авлигын гэмт хэрэг үйлдсэн байж болзошгүй гэж үзэж байна. Мөрдөн шалгах ажиллагаа өргөн хүрээтэй явагдаж, цаашид баривчилгаа, цагдан хорих процессыг үргэлжлүүлэх магадлалтай байна.

“Оюутолгой” компанийн зүгээс энэ үйл явдлыг няцаагүй ч, хууль зүйн байгууллагуудтай хамтран шалгалт хийж байгааг илэрхийлсэн бөгөөд, илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг өгөх боломжгүй байгаагаа мэдэгджээ. Тус компанийн мэдээллээр, авилга, хээл хахууль, ёс зүйн зөрчил үүссэн тухай мэдээлэл ороогүй бөгөөд худалдан авалтын үйл ажиллагааг хянах, шалгах ажиллагаа явагдаж буйг онцолсон байна.

Энэ хэрэг нь Монгол Улсын хамгийн том хөрөнгө оруулалт болох “Оюутолгой” төслийн орчинг хамгийн ихээр сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна. Төслийн нийт хөрөнгө оруулалт 26 тэрбум ам.долларт хүрсэн бөгөөд үүнээс 20 тэрбумыг зээлээр санхүүжүүлжээ. Түүнчлэн, “Рио Тинто” компанийн эзэмшиж буй зээлийн хэмжээ 6.1 тэрбум ам.доллар бөгөөд хүүгийн хуримтлал нь анхны зээлийн хэмжээг даван, нийт 12 тэрбум ам.долларт хүрсэн байна. Энэ нь зээлийн үлдэгдэл болон хүүгийн хуримтлалын тэнцэл, Монгол Улсын эдийн засаг, төсөвт нөлөөлөх эрсдэлийг нэмэгдүүлж буйг мэргэжлийн шинжээчид онцолж байна.

Улмаар, зээлийн хүүг бууруулах, зээлийн нөхцөлүүдийг сайжруулах талаар УИХ болон Засгийн газраас санаачилсан судалгаа, арга хэмжээнүүд хэдийнэ хийгдэж буй бөгөөд, энэ бүхний үр дүнд Монголын эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын орчин илүү тогтвортой, ил тод болох боломжтой гэж үзэж байна.

Дүгнэлт, нийгэм, эдийн засгийн нөлөөлөл:
Энэ үйл явдал нь Монголын эдийн засгийн хамгийн том төсөл болох “Оюутолгой”-г цаашид хэрхэн удирдах, хариуцлагыг нэмэгдүүлэхэд шинэ сорилтуудыг үүсгэж байна. Эрсдлийн удирдлага, хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох шаардлага улам тодорч, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.

Мөн, энэ хэрэг нь Монголын эрх зүйн тогтолцооны зарим сул талуудыг илчилж, авлига, мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй тэмцэх дорвитой арга хэмжээ авах шаардлагыг хангамжийн хүрээнд нэмэгдүүлж буйг харуулж байна. Үүний зэрэгцээ, “Рио Тинто” компанийн оролцоотой холбоотой эдийн засгийн болон улс төрийн зөрчлүүдийг шийдвэрлэх, ил тод байдлыг хангах чиглэлээр цаашид хийгдэх үйл ажиллагаа чухал болно.

Түүний зэрэгцээ, Монгол улсын Засгийн газар энэ төслийг удирдах, хяналт тавих эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, олон улсын жишигт нийцүүлэх зорилгоор шинэ хууль, бодлого боловсруулах ажлуудыг эрчимжүүлэх шаардлагатай байна. Ийнхүү, эдийн засгийн хувьд аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжлийг хангахын тулд хууль эрх зүйн орчин, хариуцлагын тогтолцоог шинэчлэх нь зайлшгүй шаардлагатай болж байна.